محورهای طلایی موعظه در قرآن

با نزدیک شدن به ایام ماه مبارک رمضان استقبال و رغبت آحاد جامعه اسلامی به تلاوت و قرائت قرآن کریم، این امر خداپسندانه بیش از پیش رونق می‌یابد، این فرصت طلایی بهترین موقعیت برای تدبر و تأمل در آیات الهی و بهره‌گیری از اسلوب‌های ناب تربیتی قرآن کریم است، اسلوب و تکنیک‌هایی که می‌توانند تأثیر مستقیمی در بینش و عملکرد و سبک زندگی  افراد جامعه داشته باشند.

 
قرآن کتاب زندگی

باید به این موضوع توجه داشته باشیم که قرآن کریم کتاب زندگی است که باید معارف آن در صفحه‌های زندگی آحاد جامعه خود را نشان دهد و تنها زیبنده دکور و  کتابخانه‌های  منازل نباشد. «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها؛[1]آیا آنها در قرآن تدبّر نمى‏کنند، یا بر دل‌هایشان قفل نهاده شده است؟!» از اینرو باید به این موضوع توجه داشته باشیم که کارکرد اصلی و ذاتی قرآن کریم جامعه سازی، هدایتگری و سعادت آفرینی است، اگر از تلاوت و قرائت قرآن کریم اثری را در خود مشاهده نمی‌کنیم نه به جهت کاستی و یا نقص در معارف، بلکه به جهت عدم ابراز درد و عدم شناخت صحیح راهکار و نسخه‌های ناب قرآنی است. وقتی با قرآن کریم همنشین می‌شویم و صحبت‌های خدا را با جان و دل گوش می‌دهیم باید به دردها و درمان‌ها توجه داشته باشیم؛ چرا که قرائت سرسری و بدون تأمل و تدبر در آیات قرآن کریم، کم اثر خواهد بود. 

 
تکنیک و راهکار موعظه و نصیحت

یکی از اسلوب و تکنیک‌های تربیتی و زیبای که خدای متعال در قرآن کریم از آن بهره جسته تکنیک موعظه و نصیحت است. برخلاف تصور و  برداشت منزجر کننده‌ای که برخی افراد از موعظه و نصحیت دارند، این روش تربیتی در فرهنگ قرآن کریم دارای ظرایف و زیبایی‌های خاصی است که اهداف تربیتی و آموزشی را به خوبی میسر می‌نماید، از این رو قرآن پژوهان در تبیین مواعظ قرآنی موعظه نوعی دعوت هوشمندانه به سوی نیکی ها و بازداشتن  از زشتی ها دارند، در این تکنیک تلاش می‌شود مخاطب به سوی خوبی‌ها و فضایل اخلاقی برانگیخته شود، و از عواقب خطرناک و جبران ناپذیر بدی‌ها بصیرت افزایی صورت گیرد.
 
در موعظه علاوه بر  ایجاد ترس آگانه، امید هوشمندانه نیز تقویت می‌شود، به گونه‌ای که در سایه این بیم دادن و امیدوار ساختن عواطف، مخاطب تحریم و قلب انسانی نرم و خاشع می‌گردد و زمینه اصلاح و تغییر رفتار در او فراهم می‌شود.[3] در واقع موعظه دارویی شفا بخش برای قلب‌های زنگار بسته از ارتکاب گناه است، «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ؛[4] اى مردم! اندرزى از سوى پروردگارتان براى شما آمده است؛ و درمانى براى آنچه در سینه‏هاست؛ (درمانى براى دلهاى شما؛) و هدایت و رحمتى است براى مؤمنان!»

 
کارآمدترین تکنیک و مهارت تربیتی

موعظه نوعی احساس مسئولیت و دغدغه‌مندی نسبت به سعادت و خوشبختی خود و دیگران است. در واقع یک تلنگر هوشمندانه که موجب بیداری و هوشیاری نفس شده و آن  را از غفلت برحذر می‌دارد، شاید این چنین تصور شود که در موعظه تنها به دنبال تربیت و اصلاح دیگران هستیم، این در حالی است که هر انسانی به طور طبیعی و خدادادی نیازمند یک خود هوشیاری درونی است که با موعظه نفس بدست می‌آید: «اِبْنَ آدَمَ إِنَّکَ لاَ تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا کَانَ لَکَ وَاعِظٌ مِنْ نَفْسِکَ وَ مَا کَانَتِ اَلْمُحَاسَبَةُ مِنْ هَمِّکَ وَ مَا کَانَ اَلْخَوْفُ لَکَ شِعَاراً وَ اَلْحَذَرُ لَکَ دِثَاراً اِبْنَ آدَمَ إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ مَبْعُوثٌ وَ مَوْقُوفٌ بَیْنَ یَدَیِ اَللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ فَأَعِدَّ لَهُ جَوَاباً؛[5] پسر آدم!همیشه در خیر و خوبى به سر خواهى برد اگر واعظ‍‌ درونى براى خود داشته باشى و به حسابرسى نفس خود پردازى و ترس از خدا را روپوش خود و پرهیز را زیرپوش خودنمایى. پسر آدم!به راستى،تو خواهى مرد و برانگیخته خواهى شد و در پیشگاه خداى عزّ و جلّ‌ براى پاسخ گویى خواهى ایستاد؛پس خود را براى پاسخ گویى آماده ساز».
اولین و راهبردی‌ترین موضوعی که در مواعظ قرآنی به آن توجه اساسی شده است، مسأله اصلاح رابطه انسان با خدا است، بر اساس منطق روایات هرگاه این رابطه راهبردی اصلاح شود سایر ارتباطات  و نیازهای انسان نیز در مسیر صحیح و اصولی خود قرار خواهد گرفت.

سکان داران  موعظه هوشمندانه

اولین سکان‌دار موعظه و نصحیت هوشمندانه، باری تعالی است که از ابتدای خلقت با ابزار معرفت افزایی و آگاهی بخشی به دنبال نجات جامعه انسانی بوده است، در مرتبه بعد انبیای الهی قرار دارند که به طور شایسته‌ای از این مهارت و ابزار تربیتی در جهت اصلاح جامعه انسانی از آن بهره جسته‌اند، خدای متعال در آیات متعددی به این مسئولیت دینی و اخلاقی پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) اشاره کرده است: «وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فی‏ أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلیغاً؛[6] و با بیانى رسا، نتایج اعمالشان را به آنها گوشزد نما». در آیه‌ای دیگر باری تعالی در خصوص این وظیفه سنگین پیامبراکرم(صی الله علیه و اله)می‌فرماید: «ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَة؛[7] با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما!»

 
محورهای طلایی موعظه در قرآن

با رجوع و تأمل در آیات قرآن کریم به خوبی می‌توان محورهای کلی و طلایی از مواعظ قرآنی را شناسایی کرد، اهمیت و ضرورت این تأمل قرآنی از این جهت قابل توجه است که مربی چه در تربیت اخلاقی خود و چه در رویکرد تربیتی که با متربیان دارد می تواند این خطوط کلی را محور اصلی مباحث تربیتی خود قرار داده و محتوا را به این سمت جهت دهی نماید.

 
1-اصلاح رابطه انسان با خدا

اولین و راهبردی‌ترین موضوعی که در مواعظ قرآنی به آن توجه اساسی شده است، مسأله اصلاح رابطه انسان با خدا است، بر اساس منطق روایات هرگاه این رابطه راهبردی اصلاح شود سایر ارتباطات  و نیازهای انسان نیز در مسیر صحیح و اصولی خود قرار خواهد گرفت؛کما اینکه در کتاب شریف نهج البلاغه از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ؛[8] هر که رابطه میان خود و خدا را نیکو سازد، خداوند نیز، رابطه او را با مردم نیکو سازد». آیات متعددی از قرآن کریم مؤمنان را به اصلاح این رابطه مهم ترغیب کرده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی نَزَّلَ عَلى‏ رَسُولِه‏؛[9] اى کسانى که ایمان آورده‏اید! به خدا و پیامبرش، و کتابى که بر او نازل کرده‏».

2-فرجام شناسی و معاد باوری

بُعد دیگر مواعظ قرآنی ناظر به مباحث فرجام شناسی و معاد باوری است، انسان به واسطه ارتباط فراوان با دنیا نوعاً فریفته و غرق در آمال و آرزوهای مادی و دنیوی می‌شود همین امر خواسته با ناخواسته توجه انسان را به حیات واقعی و ابدی دور کرده و انسان را اسیر تمایلات مادی می‌نماید، از این رو خدای متعال با تکنیک موعظه نیکو به دنبال تنبه و بیدار شدن انسان نسبت به حیات واقعی بوده و زندگی ابدی را برای او مذکر شده است. «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ، إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ، وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقینَ، وَ بُرِّزَتِ الْجَحیمُ لِلْغاوینَ؛[10] در آن روز که مال و فرزندان سودى نمى‏بخشد، مگر کسى که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید!»  (در آن روز،) بهشت براى پرهیزکاران نزدیک مى‏شود، و دوزخ براى گمراهان آشکار مى‏گردد».  موضوع پر اهمیت فرجام شناسی در روایات اسلامی نیز به خوبی مورد تأکید بوده است: «وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ؛ وَ مَنْ کَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ، کَانَ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ؛[11] و هر که کار آخرت خود را به صلاح آورد، خداوند، کار دنیایش را به صلاح آورد و هر که اندرز دهنده خود باشد از سوى خدا براى او نگهبانى بود.»

 
3-مهارت و معرفت دنیا داری و دنیا شناسی

 مسأله دیگری که در مواعظ قرآنی به خوبی به آن پرداخته شده موضوع دنیا شناسی و دنیا داری است، ناپایداری دنیا، نوع برخورد با مشکلات و گرفتاری‌های مادی و دنیوی، اعتماد نکردن به لذت و زیبایی‌های مادی و دنیوی، برگرفتن توشه و آذوقه سفر در دنیا حسن رابطه و تعامل اخلاق‌مدارنه در دنیا با اطرفیان و رعایت هنجارهای دینی و قرآنی در دنیا، و پرهیز از جاده های انحرافی و مناطق ممنوعه،...همه نکات طلایی و کاربردی است که در این حوزه مورد توجه قرار گرفته است.

سخن پایانی:
در مواعظ قرآنی نکات کاربردی فراوانی از جمله راه و راهنما شناسی، و ویژگی و  شاخص‌های مهم شخصیت‌های قرآنی مورد توجه قرار گرفته است، راه و شیوه‌های زندگی صالحان و بیان گزیده‌ای از زندگی اولیای الهی همه و همه در جهت انسان سازی بوده است که در مواعظ قرآنی مورد توجه قرار داشته است.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره مبارکه محمد، آیه 24.
[2]. حافظ شیرازی، غزل 187.
[3] ر.ک: محمد رضا قائمی مقدم، روش‌های تربیتی در قرآن کریم، ج1، ص76.
[4]. سوره مبارکه یونس، آیه 57.  
[5]. تحف العقول، ص 280.
[6]. سوره مبارکه نساء، آیه 63.
[7]. سوره مبارکه اعراف، آیه 125.
[8]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص483.
[9]. سوره مبارکه نساء، آیه 136.
[10]. سوره مبارکه شعراء، آیات88-91.
[11]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص483.